ESI आणि सामाजिक सुरक्षा – आता कोणाला मिळणार?
शरद (वय ३४) पुण्यात एका वेल्डिंग युनिटमध्ये काम करतो. एके दिवशी काम करताना त्याचा हात जळतो. मालक म्हणतो, “ड्रेसिंग करून घे… पण हॉस्पिटलचा खर्च तुझाच!”. शरद गोंधळतो – “ESI लागू नाही, कारण आमच्या दुकानात फक्त ३ जण आहेत…”
पण आता नियम बदलणार आहेत. Social Security Code 2020 नुसार धोकादायक (hazardous) काम करताना एकही कामगार असला तरी ESI लागू करता येईल.
⭐ आज आपण जाणून घेऊ:
- धोकादायक कामावर ESI कसा लागू होतो?
- Gig आणि Platform Workers ला पहिल्यांदा कायदेशीर ओळख
- ECA 1923 vs ESI 1948 vs Social Security Code 2020 – नेमकं काय बदललं?
- महाराष्ट्रातील ५ लाख gig कामगारांचे welfare mapping
- तुमच्या कारखान्यात/साइटवर/ऑफिसमध्ये ESI लागू होतो का?
✅ 1) धोकादायक काम = १ कामगार असला तरी ESI बंधनकारक
Social Security Code नुसार, धोकादायक कामावर कर्मचाऱ्यांची संख्या मोजली जात नाही. धोका जास्त → ESI लागू होऊ शकतो.
धोकादायक कामांची उदाहरणे:
- Welding / Gas Cutting
- Chemical handling / Paint booth
- High-voltage electrical काम
- Construction (height work)
- Mines / Stone crushing / Quarry
- Boiler, furnace, heavy machinery
म्हणजे – शरदसारखा एकटाच वेल्डर असला तरी, ESI लागू होऊ शकतो.
⚠️ 2) Gig आणि Platform Workers – पहिल्यांदाच कायदेशीर ओळख
Swiggy, Zomato, Ola, Uber, Urban Company सारखे काम करणारे gig workers यांना Social Security Code मध्ये पहिल्यांदा स्वतंत्र ओळख दिली आहे.
- Gig worker = स्वतंत्र रोजंदारीवर काम करणारा
- Platform worker = app/platform मार्फत काम मिळणारा
त्यांच्यासाठी Welfare Fund तयार करण्याचे अधिकार दिले आहेत. मात्र – ESI सारखे फायदे Rules येईपर्यंत लागू होत नाहीत.
📊 3) जुने व नवे कायदे – साधी तुलना
| जुने कायदे | Social Security Code 2020 मध्ये |
|---|---|
| ECA 1923 | अपघात नुकसानभरपाई आता एकत्रित तरतूद |
| ESI Act 1948 | ESI कव्हरेज वाढवण्याचे स्पष्ट अधिकार |
| Unorganised laws | Gig + Platform workers समाविष्ट |
📍 4) महाराष्ट्र – ५ लाख gig कामगारांचे mapping
महाराष्ट्रात सरकारने अंदाजे ५ लाख gig workers नकाशावर आणण्याचे काम सुरू केले आहे. यामुळे भविष्यात त्यांना विमा, अपघात संरक्षण, maternity, pension सारखे लाभ मिळू शकतात.
पण — हे सर्व Rules आणि राज्याच्या welfare योजनेवर अवलंबून आहे.
💰 5) ESI मध्ये कोणते फायदे मिळतात?
- ESI डिस्पेन्सरी / हॉस्पिटलमध्ये मोफत उपचार
- औषधे + तपासण्या
- काम करताना दुखापत → वेतनसह रजा (Sickness Benefit)
- अपघात / दिर्घ दुखापत → Disability Benefit
- महिला कामगारांसाठी प्रसूती लाभ
- मृत्यू झाल्यास कुटुंबाला पेन्शन
🧾 6) तुमच्या युनिटमध्ये ESI लागू आहे का? – Checklist
- कामाचा प्रकार धोकादायक आहे काय?
- युनिटमध्ये 1+ hazardous task workers आहेत का?
- Contract workers आहेत का? (Principal Employer जबाबदार)
- किमान वेतनाखालील कामगार आहेत का?
हे चार प्रश्न “हो” असतील तर, तुमच्या युनिटवर ESI लागू होऊ शकतो.
🛠️ 7) कामगारांनी काय करावे?
- ESI नंबर आहे का ते तपासा
- नसेल तर HR कडे लेखी विनंती करा
- ESI डिस्पेन्सरीचा पत्ता माहित ठेवा
- अपघात झाल्यास लगेच Form-86 घ्या
- नकार मिळाल्यास कामगार आयुक्तांकडे तक्रार
🔚 निष्कर्ष – साध्या भाषेत
धोकादायक काम = १ कामगार असला तरी ESI लागू. Gig workers ला कायदेशीर ओळख मिळाली आहे. Social Security Code 2020 ने कव्हरेज मोठ्या प्रमाणात वाढवले आहे. Rules आल्यावर प्रत्यक्ष अंमलबजावणी सुरू होईल.
📅 उद्या: दिवस ५
“कंपन्या, ठेकेदार आणि Principal Employer – Social Security अंतर्गत कोण जबाबदार?”
कामगारांसाठी खूप महत्त्वाचा विषय.
सकाळी ८ वाजता – कामगारमित्रवर भेटूया!
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा